تحلیل مفاهیم اخلاق شهروندی (مدنی)در آثار شاعران معاصر کودک (دهه ی 40 تا دهه ی 80)

در حیطه ی ادبیات فارسی ، نویسندگان و شاعران زیادی ،اندیشه ها و عواطف سازنده و خلاق خود را در اثنای شعر یا نوشته ی خود بیان کرده اند ،زیرا این حیطه ،جایگاه خوبی برای بیان مسائل سیاسی ،اجتماعی ،تاریخی ،اخلاقی ،تعلیمی و ... بوده است . هر یک از قالب های ادبی نقش بسزایی در روند رو به رشد آگاهی فکری و اجتماعی جامعه داشته اند و شعر به عنوان یکی از این قالب ها تا به امروز بخش بزرگی از ادبیات را به خود اختصاص داده است . در این میان ،شاید بخش اندکی از لحاظ موضوعی به "شعر های کودکانه" اختصاص دارد . در ادبیات سنتی ، تعداد کمی از اشعار شاعران ، به گونه ای مستقیم به این موضوع پرداخته است ، اما در دوران معاصر ، گروهی از نویسندگان و شاعران ، تمام هم و غم خود را صرف ادبیات کودکان کرده اند و آغازگر راهی شده اند که برای رسیدن به مطلوب خود ، باید آهسته و پیوسته پیش روند ، اما آنچه که در این میان نقش بسزایی در بهتر کردن کیفیت مطلوب این نوشته ها می تواند داشته باشد ، کارهای تحقیقی و بعضا نقد های سازنده ای است که راهگشای بسیاری از مشکلات نا خواسته می تواند باشد .این پژوهش بر آن است که به تحلیل مفاهیم اخلاق شهروندی (مدنی) در شعر کودک بپردازد . از آنجایی که پرداختن به این موضوع ، حیطه ی وسیعی از ادبیات کودک را در دوره های زمانی گسترده شامل می شود و نیازمند فرصتی طولانی است ، بنا بر این برای دقت بیشتر و جلوگیری از خطا که ناشی از گستردگی موضوع و محدوده ی زمانی است ، شعر کودک در دوره ی معاصر انتخاب شد . امید که بتوان سهمی هرچند کوچک در راه آموزش خطیر نسل آینده ساز کشور را داشته باشد .دنیای کودک ، دنیایی حساس و مهم و به لحاظ تأثیر تربیتی و اخلاقی است و شعر به عنوان یکی از ابزارهای تربیتی در این میان نقش مهمی ایفا کند . بیان غیر مستقیم اکثر اشعار کودکانه ، برخورداری از وزن و آهنگ مناسب ، متناسب بودن مضمون شعر با دنیای خاص کودک ، آموزش مفاهیم اخلاق شهروندی پذیرفته شده و ... از جمله مواردی است که زمینه را برای جامعه پذیری کودک و دادن بینش لازم به وی آماده می سازد . هدف پِِژوهشگر در این پژوهش شناخت روشی نوین و تأثیر گذاری آن در تعلیم و تربیت کودکان پیش از دبستان است و ادبیات به عنوان ابزاری مهم در تعلیم و تربیت کودکان مورد توجه و بررسی قرار می گیرد . با اینکه در ادبیات غرب چهره های شاخصی مانند هانس کریستین اندرسن ، آنتوان سنت اگزوپری،شل سیلور استاین،جی . ک . رولینگ،جی . آر . تالکین و ...در عرصه ی شعر و داستان به طور هدفمند و دلسوزانه مسائل کودکان را مد نظر قرار داده و تأیید سختگیر ترین صاحبنظران تربیتی جهان را بدست آورده و به مخاطبین گسترده ی جهانی دست پیدا کرده اند ، متأسفانه امر مهم و تأثیر گذاری چون ادبیات کودک در سرزمین ما به درستی شناخته نشده و مورد توجه قرار نگرفته است و چهره های طراز اول ادبی ما (جز چند شاعر محدود که به تفصیل آثار کودکشان در این رساله مورد نقد و تحلیل قرار می گیرد ) به این مقوله روی خوش نشان نداده اند . در حالیکه ادبیات و بالاخص شعر دارای نیرویی خارق العاده است که قادر خواهد بود با نفوذ در سرشت و روح آدمی ، اندیشه و جهان بینی او را شکل دهد دربسیاری از کتب شعر منتشر شده به یکسری آموزه های مذهبی (بطور سطحی) توجه شده است ولی بسیاری از مسائل مهم اخلاقی و تربیتی مورد توجه قرار نگرفته اند . کما اینکه اگر نگوییم اصلی ترین شاخصه ، یکی از مهمترین شاخصه های تمامی ادیان الهی ، اخلاق است و در بسیاری موارد (جدا از جنبه های شخصی مسائل دینی و عبادی مانند نماز و ...) رعایت اخلاق اجتماعی بطور غیر مستقیم به رعایت دستورات الهی ختم می شود . آموزش مسائل مهمی از اخلاق شهروندی (مدنی) ازقبیل : رعایت قانون – احترام به حقوق دیگران – مساوات – همنوع دوستی – صلح طلبی – مدارا – آستانه ی تحمل اجتماعی بالا – همکاری و احترام متقابل – احترام به والدین ، بزرگتران و همنوعان – صداقت – همدردی – ظلم ستیزی و بسیاری مسائل دیگر ، نقش انکار ناپذیری در شکل دادن به شخصیت ، ذهن و جهان بینی کودکان خردسال دارد به همین منظور این مباحث در اشعار شعرای مورد مطالعه در پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است که آیا مفاهیم اخلاق شهروندی (مدنی) در آثار شاعران کودک معاصر در دهه 40 تا 80 گنجانده شده است ؟ در نتیجه سوالات زیر در اشعار شعرای مربوطه مورد تحلیل قرار گرفت که : 1- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم عدالت خواهی پرداخته اند ؟ 2- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم قانون مندی پرداخته اند ؟ 3- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم احترام متقابل پرداخته اند ؟ 4- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم مساوات پرداخته اند ؟ 5- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم هم نوع دوستی پرداخته اند ؟ 6- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم صلح طلبی پرداخته اند ؟ 7- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم قدر شناسی پرداخته اند ؟ 8- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم مدارا پرداخته اند ؟ 9- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم آستانه ی تحمل اجتماعی بالا پرداخته اند ؟ 10- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم همکاری پرداخته اند ؟ 11- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم احترام به والدین ، بزرگتران و همنوعان پرداخته اند ؟ 12- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم صداقت پرداخته اند ؟ 13- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم همدردی پرداخته اند ؟ 14- آیا شاعران معاصر کودک در اشعارشان به مفهوم ظلم ستیزی پرداخته اند ؟ با مطالعه و بررسی شعر کودک معاصر (بطور ویژه دهه ی 40 تا دهه ی 80) در آثار چهره های شاخص شعر کودک مانند : محمود کیانوش ، جعفر ابراهیمی (شاهد) ، مصطفی رحماندوست ، شکوه قاسم نیا ، ناصر کشاورز ، افسانه شعبان نژاد و ... روشن شد تا حدودی این شعرا به این مقوله های پرداخته اند در نتیجه موشکافانه اشعار آنها مورد نقد و تجزیه و تحلیل قرار داده شده و نکات مربوط به این مقوله (مفاهیم اخلاق شهروندی) در اشعار آنها را استخراج گردید . پژوهش حاضر به منظور تحلیل محتوای آثار شاعران معاصر کودک دهه ی 80-70 از منظر اخلاق شهروندی انجام شده است . روش این پژوهش ، توصیفی و از نوع تحلیل محتوا می باشد . جامعه ی آماری ما در این پژوهش ، متن آثار شاعران کودک معاصر (دهه ی 80-70) که به روش تصادفی ساده از میان آثار انبوه این شاعران انتخاب شده است و نمونه آماری شامل کتاب های شعر کودکان گروه سنی پیش از دبستان است در قسمت تجزیه و تحلیل داده ها ابتدا از روش کتابخانه ای و مطالعه ی مجلات ، کتب و مأخذ ، اطلاعات اولیه ی کلی جمع آوری شد . روش کتابخانه ای روشی است که بر مشاهده ی مستقیم و بر اساس اسناد ، مدارک ، کتب و مطبوعات استوار می باشد . سپس با استفاده از روش تحلیل محتوا موارد خاص در بین اشعار معاصر کودک مورد بررسی قرار گرفت واحد تحلیل محتوا در این پژوهش ، کل مفهوم یک شعر ، بیت ، مصراع یا حتی یک کلمه است که ناظر بر مولفه های اخلاق شهروندی باشد . برای سنجش فراوانی ها از شیوه ی شمارش استفاده شده است . به این معنی که هر بار که یکی از شواهد مربوط به یک مقوله از اخلاق شهروندی مشاهده می شد ، برای مقوله ی مورد نظر یک فراوانی محسوب می شد . سپس فراوانی مربوط به آن محاسبه و ثبت می شد و با شمارش آنها و تجزیه و تحلیل آماری ، به میزان توجه شاعران معاصر کودک به مفاهیم اخلاق شهروندی پی برده می شد . مثلا: قانون مداری ، یک مقوله در نظر گرفته شد ، با شمارش فراوانی ابیات مرتبط با آن ، مانند پرداخت مالیات ، عبور از محل خط کشی شده ، اطاعت از قوانین مدرسه و ... میزان پرداختن به مقوله ی قانون مداری مشخص می گردید . در ادامه ، به مقایسه ی هر شاعر در میزان پرداختن به مولفه های اخلاق شهروندی در آثارش در دو دهه ی متفاوت (دهه ی 80 و 70) پرداخته شده و در پایان به مقایسه ی آثار کلیه شاعران مورد نظر در پژوهش پرداخته شده است نتیجه نهایی نشان داد افسانه شعبانی نژاد بیشتر از شعرای دیگر که ، در پژوهش حاضر اشعار آنها مورد تحلیل قرار گرفت به مولفه مدارا ، عدالت خواهی ، آستانه تحمل اجتماعی بالا ، مساوات و نوع دوستی و مصطفی رحمان دوست بیشتر از سایر شعرا به مولفه همکاری، همدردی و احترام به والدین پرداخته اند در این مولفه ها نیز دارای سیر صعودی می باشند همچنین نشان داده شد همه شعرا به مولفه صداقت و ظلم ستیزی و صلح طلبی توجه کمی داشته اند ، در اشعار مربوط به محمود کیانوش به مولفه همکاری بیش از سایر مولفه ها پرداخته شده بود هر چند به مولفه قدر شناسی ، همدردی ، مساوات و احترام به والدین نیز تا حدودی پرداخته بود .